– Natasha Sardzoska (1979) es una poeta, autora, intérprete y traductora (FR, ES, IT, EN, PT, CA) macedonia. Con un doctorado en antropología por las universidades Eberhard Karls de Tubinga, …
„Знам. Знам, се гледа тоа по вашите очи, по опуштеноста на вашата уста, по олабавените образи разлеани со белина, по надмениот и пркосен раб на вашите усни, се гледа, се гледа длабоко во вашата заднина, преку вашите очи, дека ве одминуваат посебни светла, посебни траги се движат во вашите внатрешни патишта, посебни животинки пискаат внатре во вашите дамари, пламени јазици пиштат од вашата несреќа, сакаат да ја кажат, но се губат во вашата плашливост, во вашиот кукавичлук, се гледа, се гледа дека во вас свршуваат непознати мажи и дека воопшто не се грижите за вашето здравје и ризикот од венерични болести, се гледа дека купувате органска храна, дека пиете секое утро сок од 2 килограми портокали со 2 кафени лажички спирулина, се гледа дека така се убедувате себеси во добронамерноста и буржоаската должност, но токму таму лежи вашата замка, вашата стапица е во себезалажувањето, се гледа и дека носите марами Хермес зашто ви создаваат чувство на воздушна чистота, онаа што не постои во вашата загадена душа, и се гледа дека ја криете вашата духовна беда со парфемите Герлан кои врз вашите мртви сетила постилаат цветни полјани, се гледа дека вашата долна облека е свилена, се гледа дека вашите пари се лесни, се гледа дека не сте мајка, се гледа и дека не сте родиле, вашата карлица е тесна, се гледа, вечерва сте имале оргазам, се гледа, себична сте, не знаете да сакате, не знаете да делите, празна сте, се гледа дека цицате добро, ама ретко, скоро никогаш, зашто тоа нее според католичките канони, се гледа дека кога тоа го правите си ја миете устата со сапун, се гледа дека не може да ве купат, се гледа дека сте емотивно стерилна. Кучка.
Има некаков проблем, како низ облак го прашав. Не, нема никаков проблем, госпоѓо, само малку бев замислен. Па зошто ме гледате така нападно, му реков. Па сакав да кажам нешто, госпоѓо, ама не знаев дали смеам, еве ќе се обидам, се гледа, се гледа на вашиот врат, дека, дека, дека, вие, како да кажам, дека сте имале асфиксија, но внимавајте, чувајте се, госпоѓо, низ вратот минуваат каротидните вени, мал погрешен притисок на мажот, додека ве набива, може да ви го одземе пулсот и дотокот на крв, со еден збор, животот“.
A. J.: Вашиот роман „Трамонтана“, чија промоција е денес, е психолошки комплексен, поетски навезен и женски интимен. Дејството на романот се одвива во Париз, Скопје, Виена и Охрид. Главните ликови Алма и Алба се длабински сплотени во својата празнина. Додека го читав, покрај егзистенцијалната празнина, препознав и онтолошка тага. Како со една реченица би ја опишале вашата шеста книга, а прв роман?
Н. С.: Како ветер што дува за да ги испразни нашите животи од сите празнини. Како свирепа трамонтана која носејќи пустош, отвора простор за нова светлина, или како една строфа од Едуардо Галеано кој вели:
Фучи ветрот внатре во мене, јас не поседувам ништо ни никого,не ги поседувам дури ниту моите сигурности, јас сум моето лице кон ветрот, и лице сум наспроти ветрот, и ветрот сум што ме удира в лице.
А. Ј.: „Целиот живот мигрирам. Мигрирам од смисла во бесмисла. Мигрирам од себе вон себе. Целиот живот бегам од некаков облик на насилство. Бегам дури и од насилството на љубовта, од нејзините заумни талисмани.“ Овие се зборовите на Алма, главната хероиња во романот. Вие, исто така, цел живот мигрирате од еден во друг град во Европа. Сте живееле во Париз, Милано, Лисабон, Брисел и други. Едниот дел од прашањето е за вашето „внатрешно раселено лице“, а другиот за љубовта. Од каде ќе почнеме?
Н. С.: Интригантно е ова – моето „внатрешно раселено лице“ – само се надевам дека нема да добијам правен статус на бегалец (се смее). На француски јазик за бездомниците се вели дека се „sans domicile fixe“, односно дека се без постојано живеалиште. Но не би сакала да ја романтизирам или поетизирам таа тегобна човечка состојба на бегалец или на бездомник. Јас само негувам во себе неврзаност. Не сакам да се врзувам за контексти и простори. Никогаш не сум сакала да припаѓам. Верувам дека преку постојано движење и менување човекот може да ја одржи својата духовна свежина: when you move, you improve. Во Македонија се чувствувам понекогаш несреќно, неисполнето. Не ми се допаѓа македонската колективна и конзервативна култура. Ми пречи лицемерието што тука е вкоренето речиси во секој сегмент во општеството, вклучувајќи го и културолошкиот, психолошкиот. Нема поголем пораз за еден човек од тоа да биде поткуплив, уценет, подриен, подјаден. Уште пострашни се поткупените нации, корумпираните држави, таму се одмаздуваат незнаењето и просечноста.
Секогаш сум сакала секаде да припаѓам. Не говорам за космополитската димензија на уживањето во хедонизмот, во безграничноста, во мобилноста, туку за онаа димензија на припадност на места каде што не постојат граници за човечката имагинација којашто води кон подобро и повисоко човештво, а кое не мора да биде нужно условено од трансхуманизмот.
А како мојот лик Алма бега од љубовта, најдобро може да се дознае откако ќе се прочита романот (се смее).
Во Македонија се чувствувам понекогаш несреќно, неисполнето. Не ми се допаѓа македонската колективна и конзервативна култура. Ми пречи лицемерието што тука е вкоренето речиси во секој сегмент во општеството, вклучувајќи го и културолошкиот, психолошкиот.
А. Ј.: На прво отворање на „Трамонтана“ налетуваме на мислата на Жоан Маргарит: „И раната е место каде што може да се живее“. Ако според Беи Дао пишувањето поезија е засадување семе во жива рана, во која рана го засадувате вашето поетско семе?
Н. С.: Во раната што не се исцелува, што не зараснува, што не се лечи.
Пред 2-3 седмици ме касна некаков инсект во Охрид. Лузната сѐ уште не е помината, стои како жиг на мојата кожа за да ме потсети дека некакво туѓо суштество вбризгало состојка во моето тело. Тоа е обичен пример. Но јас верувам дека во нашиот живот има многу рани што не зацелуваат, а ние ги одбиваме, не само што не ги лекуваме туку и ги порекнуваме. Јас сум му благодарна на животот што ми дал излез преку пенкало и лист хартија да ја изнесам таа рана надвор од мене, да ја излечам, и парадоксално, да се обновам, затоа што токму во книжевното творештво го наоѓам тој лек. Уметниците ја имаат таа дарба, тој божји дар, благослов за алхемиски да ја претворат болката во творештво. Но во овој роман сакав да истражам како обичните луѓе – имено, Алма е службеничка – се справуваат со таа онтолошка болка. Алма посакува да биде уметник, писател, за да може полесно да ја изрази и исцели таа рана, но тоа не ѝ оди толку лесно и речиси според еден буњуелски рецепт таа живее двоен живот: буржоаски и јавно уреден и едновремено промискуитетен и анонимно хаотичен.
Враќајќи се на вашето прашање, врзувате луцидна нитка меѓу Жоан Маргарит и Беи Дао. Жоан беше мој голем пријател и учител по поезија. Од него научив дека поезија не се пишува на жешко. И дека со раната може да се живее без притоа да се сака по секоја цена да се излечи нешто за што реално нема лек (Жоан ја загубил својата ќерка уште во нејзиното детство).
Но јас направив престап и пишував на жешко, затоа што во мојата поетска книга „Крстна коска“ сакав што побрзо да ѝ дадам глас на таа рана – раната од загубата на мојот татко – за да проговори од мене од длабокото, бидејќи почнуваше да ме гризе однатре. Сакав да видам што ќе порасне од таа рана.
Сакав што побрзо да ѝ дадам глас на таа рана – раната од загубата на мојот татко. За да проговори од мене од длабокото, бидејќи почнуваше да ме гризе однатре.
А. Ј.: За празнината ќе речете: „Клучот е во прифаќањето. Во оној миг кога ќе прифатиш дека има празнина во тебе, во твојот живот – веројатно онаа за која пишувале Сартр, Ками, Де Бовоар – и дека и таа те гледа и очекува од тебе да ја видиш, да ја прегрнеш, да ја прифатиш, тогаш животот ќе ти добие поинаква смисла. Сигурна сум дека повеќето луѓе не се ни прашуваат за таа празнина, се трудат да ја исполнат со сенешто, како да е фиока, како да е роковник, со датуми, бројки, бракови, бизниси, марки, награди, евра, акции“. Како вие ѝ приоѓате на вашата празнина?
Н. С.: Понизно, фатално, неминовно: веројатно исто онака како што му пријдов на темното море, кога се фрлив да пливам од јахта некаде во длабочините на Тиренското Море, меѓу Сардинија и Корзика, иако целото друштво, сите ми велеа „не фрлај се во темна вода, не се гледа дното“. Но тогаш имав 22 години и не се плашев од темнината, од празнината, од длабочината, па ниту од „ајкулата“ – за којашто Жоан Маргарит пишува во еден стих дека е метафора на иднината. Таа замислена челуст на којашто ме предупредуваа сите – не се плашев ни од последицата ни од причината, не се прашував. Сега и се плашам и се прашувам. Затоа и пишувам.
Уметниците имаат дарба, божји дар, благослов за алхемиски да ја претворат болката во творештво.
А. Ј.: Дипломиравте италијански јазик и компаративна книжевност со француски јазик во Скопје, магистрирaвте книжевност, културолошки студии и комуникации на Универзитетот во Лисабон, а на Нова Сорбона докториравте антропологија. Предавате на Меѓународниот универзитет „Шилер“ во Германија. Имате објавено пет поетски книги, како и голем број раскази, есеи, колумни и академски трудови. Како сте препознаена дома?
Н. С.: Ова е многу интересно прашање. За да ви одговорам на тоа прашање, ќе ви кажам дека не знам каде е моето дома, секаде каде што одам сум дома. Пред пандемијата ми се случуваше да се разбудам во некој град, а да не знам каде сум. Сум ја градела мојата кариера интернационално. Докторирав на неколку европски универзитети и работам во еден германско-американски мал универзитет, се вика „Шилер“ и има свои факултети во Париз, Мадрид, Хајделберг и Тампа. Во Скопје не работам, освен што сум активна како книжевник и преведувач, но во фриленсерски рамки. Кога Аделина Марку ме покани во својата емисија, ме праша како е можно ниту еден универзитет кај нас да не ме побарал да предавам. Со тоа делумно одговорив на вашето прашање.
Не сум среќна што гледам дека оваа земја го поттикнува одливот на мозоци, како што вели Венко Андоновски, тука владее тиранијата на просекот. Да го цитирам: ,,Негативна селекција е кога намерно на чело се избира послабиот, за да не оди напред подобриот, затоа што тогаш сите ќе мора да одат напред. За да не мора да се оди напред. За да не мора да се работи. Тоа е цената на мрзливоста, комоцијата и диктатурата на просекот. Во оваа држава постојат луѓе што откако ќе го испијат утринското кафе, прават планови како сопствениот бофал ќе го продадат како А-класа. И прават планови (цели стратегии нацртани на хамер) како ќе им постават бариери на способните, од Бога бакнатите, на надарените. Значи, целта е да се постави барикада. Тоа се случува секаде – на факултетите, во политиката, кај чиновниците, во МАНУ. Секаде.“
Но среќна сум што објавувам и патувам надвор. За мене поголемо признание е тоа што мојата поезија се чита на повеќе од 15 светски јазици и моите поетски книги се објавени во САД, Италија, Мексико, Косово, мојата поезија е објавена и во Колумбија, водечката светска поетска сила. Тоа е за мене дома. Јазиците, читателите, земјите, отаде границите.
Би сакала да ви кажам дека не сакам да припаѓам на книжевни кружоци, групи, заедници: и јас како и големиот аргентински писател и поет Роберто Хуароз верувам дека не мора нужно да се дружиме само заради тоа што сме книжевници, бидејќи тоа создава еден вид на параконтекст, паракнижевен свет, каде што може да се јават социјални девијации, на пример, размени и трговии со услуги и награди, а тоа не значи ништо друго освен клиентелизам. Тука во книжевните сфери постои некаква трибализација, некаков конгломерат од „кланови“ и „заедници“ (збор што го презирам) често и со политички предзнак. Тоа е тажно.
А јас верувам дека во секој писател живее по еден антрополог. Затоа, го истражувам заборавениот, напуштениот, осамениот човек.
Не сум среќна што гледам дека оваа земја го поттикнува одливот на мозоци. Тука владее тиранијата на просекот.
A. J.: Во една од вашите песни говорите за колонизацијата во Африка и Јужна Америка и за неможноста човекот да „живее во една кожа“. Кога би можеле да излезете од сопствената кожа, што прво би сториле?
Н. С.: Ми пречи секаква спектакуларизација на болката, карневализација на човечката коба, извлекување егзотичност од човечките неправди. Во Амазонија има околу 200 племиња кои говорат околу 150 јазици, а над 100 племиња кои никогаш немале контакт со цивилизација, кои не биле во никаков допир со западните култури. Тоа е едно од најбогатите места на светот, во културолошка смисла на зборот, а сепак е исклучено од светот, дури и исчезнува поради дефорестација и одгледување на соја. Во Западна Европа внатрешните ентериери се уредуваат со егзотични дрва од Амазонија, кои нелегално се сечат и извезуваат, додека тие племиња го губат неповратно својот природен дом. Мене – и како писател и како антрополог – повеќе ме интересира да излезам од мојата кожа за да ја запознам таа човечка состојба отколку состојбата на современите глобални неономади или западноевропски глоботротери.
Затоа и во песната велам дека не можеме да живееме во една кожа, а без притоа да нѐ допира она што му се случува на некој друг човек во неговата кожа. Без притоа да нѐ допира немаштијата, сиромаштијата, и тоа не само онаа на економските ресурси туку и на духовните ресурси. Верувам во свет во којшто заемно ќе си помагаме еден на друг да растеме пред сѐ духовно, а потоа секако поинаку.
Светот стана глобално село уште од времето на Маршал Меклуан, а сепак за многумина останува сѐ повеќе и повеќе малечок, недостапен, забранет… Па зарем не стана светот недостапен и за нас за време на пандемијава? Зарем не бевме сите ние забранети и прогонети граѓани? Тоа би сторила. Би ја искоренила когнитивната пандемија на страв и паника, би го ослободила човекот, би му ја вратила слободата.
Жално и поразително е колку ние поетите прифативме граѓанска послушност. Прифативме да бидеме дигитален декор.
А. Ј.: Ве цитирам: „Глобализацијата покажа дека сме сите зависни и поврзани, но не и солидарни. Доказ за тоа е подмолниот удар на вирусот ковид-19 што ги нападна сите слоеви на нашите општества, ја разобличи нашата економија, го оптовари здравството, зеде многу животи, многу работни меса, а човечкото суштество, пред сето тоа, стана толку мало и ранливо“. Каде е местото на поетот во пандемијава?
Н. С.: Во дигиталните простори (се смее). Ова ви го велам со доза на сарказам затоа што сметам дека е жално и поразително колку ние поетите прифативме граѓанска послушност. Прифативме да бидеме дигитален декор, да гостуваме на виртуелни читања, онлајн платформи. Поетот е освојувач на територии, умни и заумни, пречекорувач на граници, политички и психолошки, но наеднаш се сведе на некаков холограм. Глас што чита стихови во дигиталните студени простори лишени од човечки контакт својствен за поетските фестивали. Но можам и тоа да го разберам, затоа што за поетите ретко кога имало доволно место во јавниот простор, па оттаму дигиталниот им стана неизбежен, дури и добредојден.
A. J.: Ваши песни се публикувани во светската антологија „Поети за човештвото: светот се лечи со мир“ во Чикаго, САД. Во ова застрашувачко време, ваков вид на изданија, со хуман предзнак за мир, можат да сплотат, да зближат, да излечат, да смират.
Н. С.: Токму така. Ова беше светска антологија која обедини поети од целиот свет кои во време на пандемијата објавија песни праќајќи порака за едно подобро човештво, за подобар свет, свет на мир, на еколошка свест, на културни и уметнички размени.
A. J.: Сега патувањето стана стрес, тегоба, мака за сите нас, а токму патувањата се лимфа на животот, сол на животот. Кои патувања ви се најдраги?
Н. С.: Оние непланските, спонтаните, што настануваат од очајната потреба да се излезе од рамката, да се прсне од балонот на удобноста. Оние патувања што ви отвораат нови пространства, нови територии, во вас, надвор од вас, за вас.
A. J.: Ве цитирам: „Јас сум благодарна на мојот покоен татко кој ми овозможил удобен живот и дом, во којшто можам, од денешна позиција на буржујка, да си го дозволам тој раскош што се нарекува пишување поезија“. Сметате дека поетот е често себичен и нарцисоиден. Од друга страна, ќе се пожалите дека денес имаме премногу спонзорирани поети. На што конкретно мислите?
Н. С.: Поетот е опседнат со себеси, со својот збор, со својата душа, со својата мечта. Кога Адам Загајевски го доби Златниот венец на Струшкиот поетски фестивал, упати една моќна порака, дека поетот не може да пишува само за себе, дека мора да излезе од себеси, да пишува за светот, да го именува светот.
Можеби затоа и почнав да пишувам проза. Затоа што писателот има поголема емпатија. Писателот е психолог, за разлика од поетот, кој е претежно опседнат со себеси, со своите зборови, метафори, митологии. Поетскиот јазик во еден миг почна да ме затвора самата во себе. Морав да излезам од него и да истражам еден поинаков јазик.
Кога сум зборувала за т.н. спонзорирани поети, сум ги критикувала нашите поети кои се жалaт дека не добиле толку или онoлку пари од Министерството за култура од ваму-од таму, а освен тоа до неодамна имавме институт финансиран од државниот буџет, т.н. национален поет. Па зарем тоа не е парадоксално? Тука сакам да го цитирам Октавио Паз, кој рекол дека поетот не може да пишува поезија, а притоа да биде платен од државни пари, но не само затоа што е тоа еден вид на цензура, туку затоа што тоа го задушува поетскиот бунт. Но издавачите ретко сакаат да објавуваат поезија, така што поетите се во некаква состојба на беспомошност – и тоа не само кај нас туку и во многу други земји.
A. J.: Ме допревте силно кога потсетивте дека нашата книжевност можеби не им е важна на болничарите што работат без договор, на работничките во текстилната индустрија, на продавачките без слободен ден за одмор. Често сте на страната на обесправените, на маргинализираните. И во „Трамонтана“ обвинувате за лицемерство на меѓународните организации во справувањето со сериозните проблеми каков што е, на пример, трговијата со луѓе. Во романот напишавте: „Во меѓународните организации живееме во лага, веруваме дека нешто некому помагаме, дека правиме повисоко добро за човештвото. Живееме спогодбено, компромисно, поткупено. Но однатре изгледа сè толку суво, стерилно, сурово, хартии, меморандуми, потписи, хиерархии, луксузни дизајнирани хотели, аеродромски лоунџ вип-салони“. Имате ли лично искуство со овој сектор?
Н. С.: Секако дека имам. Повеќе од дваесет години работев и работам како преведувач или консултант за тој сектор и одблиску го запознавав профилот на „меѓународни експерти“ кои за огромни суми шират демагогии и демократии во сиромашни и корумпирани земји. Бев импресионирана од нивната лежерност и површност, од нивната неспособност да ја видат големата слика, од нивната опсесија да се фокусираат на детаљот, на ефемерноста, на буџети и извештаи, на хартии и коктели, додека вистината за поинаквото човештво им се измолкнува некаде другаде, далеку од нивниот когнитивен опсег
Минатото е музеј на опасни фосили и реликти.
A. J.: Проблематично е кога генерализираме, но како антрополог сте поминувале време со секакви заедници на луѓе: од жртви на трговија со луѓе до маргинални уметници што живеат на напуштени пунктови. Дали ваша специјалност се граничните жители или општо границите?
Н. С.: Да, мене ме интересираше таа човечка состојба на граничност, или на безграничност. Сакав да ги истражувам луѓето што живеат на граница меѓу два јазика, меѓу две земји, во два дома, или во ниту еден дом. Меѓу луѓето со коишто работев имаше луѓе кои живеат во лимитрофни подрачја, имено во пределот меѓу Словенија, Хрватска и Италија, уметници прогонети од своите земји, поради војна, поради сиромаштија, уметници кои се осмелиле да го преиначат граничниот простор и да му го избришат трауматското минато, зашто минатото е музеј на опасни фосили и реликти. На пример, работев со една група млади уметници од Риека кои го окупираат просторот на поранешните граници меѓу Југославија и Италија и таму, во тој пустош, во тоа непријатно сеќавање создаваа уметност: графити, рејв-забави, изложби, читања. Имам бројни фотографии од тоа како тој мртов простор, таа речиси no man’s land станува уметничко жариште. Нивниот бунт беше јасен крик против глобализацијата. Властите таму сакаа да изградат шопинг мол, хотели, паркинзи, но еве сѐ уште тој простор е слободна уметничка зона, како Кројцберг во Берлин, како Кристијанија во Копенхаген или Метелкова во Љубљана.
Сѐ уште ме интересира животот на граница и за тоа пишувам… меѓу другото и за вистинските, фактичките гранични жители како што се жртвите на трговија со луѓе, кои имаат сосема поинакво искуство и однос со границата за разлика од искуството што го имаме вие и јас.
Нивниот бунт беше јасен крик против глобализацијата. Властите таму сакаа да изградат шопинг мол, хотели, паркинзи, но еве сѐ уште тој простор е слободна уметничка зона, како Кројцберг во Берлин, како Кристијанија во Копенхаген или Метелкова во Љубљана.
A. J.: „Живеев паралелно со многу мои порази. Во моето тело живееше вина. Научив да ја прифаќам како неповратен жиг.“ Во или надвор од телесниот контекст, кои порази во животот ден-денес ве мачат? Има ли работи за кои се каете што (не) сте ги сториле? Или нешта/луѓе за кои чувствувате вина?
Н. С.: Веројатно постои во мене жалење, што се зголемува со времето, за пасивноста во младоста, лежерноста на мислата. Кога почнував да учам да танцувам, моите професори по танц ми велеа дека моите движења се површни, дека мора да им дадам тежина, да се борам со гравитацијата. Долги години верував дека светот треба да дојде до мене, да ме побара. Долги години не си го барав тоа што ми требаше, што ми следуваше. Кога се враќав од Париз, од Милано или од Штугарт, сите тука вџашено ме прашуваа зошто сум се вратила. Но јас никогаш немав чувство дека некаде се враќам, зашто никаде и не заминував. Не припаѓав. Претпоставувам затоа што сум си била самодоволна, сум ги истражувала внатрешните простори и пространства. Но од денешна перспектива можам да ги разберам тие прашања, затоа што Македонија знае да биде недостојно место за живеење и тука никој навистина не би сакал да се врати.
Не се каам за ништо. Сѐ што сум сакала, сум сторила. Не сум барала дозвола за ништо од никого. Но имам едно горчеливо чувство на самопрекор што не поминував повеќе време со мојот татко, кој не е повеќе во овој физички и материјален свет. Патував, живеев во други земји, истражував други култури, студирав, учев. Но таа вина и натаму ме прогонува.
Ми пречи извлекувањето егзотичност од човечките неправди.
А. Ј.: Говорите седум јазици. Пишувате на мајчиниот, но исто така и на италијански јазик. Ќе речете „јазикот е жив организам и во својата нервна структура содржи сѐ, од култура, етнологија, социологија, антропологија, криптографија, цивилизација… Мојот мајчин јазик, македонскиот – е мојата татковина, или како што еднаш во едно интервју ми рече Славенка Дракулиќ: ’Мајчиниот јазик се топлинките што ги навлекувам кога влегувам дома‘.“ Каде најмногу ви е дома?
Н. С.: Прекрасно прашање, Ана, што истовремено ги содржи сите одговори. Мене не ми се допаѓа спектакуларизацијата на болката, на човечката тегобност, не ми се допаѓа малверзацијата, манипулацијата. Велам и јас дека јазикот е нашата татковина, но никаде другаде не сум видела толкава негрижа за мајчиниот или за националниот јазик како кај нас во Македонија. Помислете само на Каталонија или Франција и на тоа колкави средства издвојуваат од државните буџети за поддршка, односно за превод на нивните писатели. Затоа, личниот подвиг е отаде државата, зашто сите ние на некој начин го сочувуваме јазикот од исчезнување, со тоа што пишуваме на него.
Добро што ја наведувате Славенка Дракулиќ, која тоа ми го кажа во едно интервју што ѝ го правев во Виена, зашто кога вашата сопствена држава ќе ве прогони, нема да ве признае, па ќе станете „внатрешно раселено лице“, или како што вели босанскиот поет Меша Бегиќ, кога живеете во внатрешен, самоизбран егзил, тогаш единствено нешто што ви преостанува е јазикот, поетскиот јазик. А поезијата е совршен и безгрешен експеримент со јазикот.
Долго време одбивав да пишувам на македонски јазик, ми беше удобно во италијанскиот и францускиот јазик, бев опседната со романските јазици, можеби и затоа што тие се јазици на држави што ми дале непречено образование, личен строеж, ментален состав. Но кога ја напишав мојата поетска книга „Кожа“, после 12 години временски интервал од мојата прва поетска книга „Сината соба“, му се вратив на мајчиниот јазик.
A. J.: Има книги што сте ги препрочитале над десет пати. Кои?
Н. С.: „Љубовникот“, „Болката“ и „Болест на смрт“ од Маргарит Дира.
Ја одбивам таа елитистичка и салонска димензија на поезијата. Јас би ја изведувала исто мојата поезија и на селска калдрма и на некој дипломатски прием.
A. J.: Во вашите поетски перформанси комбинирате музика, танц, видеоарт, пишување на тело, пеење, театар, видеоарт. Бегате ли од класичната, елитистичка димензија на поезијата или едноставно сакате поинтензивно да комуницирате со публиката?
Н. С.: Одлично одговоривте – во мое име – на вашето прашање! Токму и двете причини, затоа што поголем дел од поетските читања се бледи и монотони. Ја одбивам таа елитистичка и салонска димензија на поезијата. Јас би ја изведувала исто мојата поезија и на селска калдрма и на некој дипломатски прием. Тоа сум јас. Тоа е мојот глас. Другата причина е што често сум настапувала надвор од Македонија, во земји каде што не бил препознатлив македонскиот јазик, како Израел, Германија, Италија, и таму посакав да ја вклучам публиката, да допрам до публиката со движење што е од другата страна на јазикот. После поетското читање во Дуждовата палата во Џенова, на поетскиот фестивал „Parole spalancate“, каде што имавме настап со џез-импровизација и со сликање по тело, ни пријдоа од публиката и ни рекоа дека имале чувство како да сме ги пренеле во сцена од филм на Дејвид Линч. Тоа беше бесценето признание дека сум успеала да пренесам чувство.
A. J.: Што ве прави среќна денес?
Н. С.: Прегратката на љубената личност! Не постои друго место каде што толку силно и неповратно запира светот и времето како прегратката меѓу двајца што се љубат.
Слегов на метрото Конкорд и се упатив нагоре кон улицата Сент Оноре влечејќи се по улицата Ројал. Глетката кон густите окер-портокалови светла, смешани и слеани со пурпурно-сивите светла од излозите, и далечните сини и црвени одблесоци на француското знаме зад мене, во далечината на непрегледниот плоштад Конкорд, ми ја зовриваше крвта. Чекорев по улицата Сент Ооноре до следната раскрсница: одлево беа Амбасадата на САД и хотелот Софител Фобур, а оддесно беше раскошниот излог на Хермес. Бројот на зградата каде што бев упатена беше по истата редица броеви како и луксузниот салон на Хермес. Се најдов некаде пред барот Буда. Божествените имиња толку добро им прилегаат на небожествените места. Луѓето ги сакаат зашто им создаваат тенок слој на етеричност и лежерност. Изговор за бегство, за лет, за препуштање. Хермес. Буда. Само слободата може во нас да го разискрува и разгорува пламенот. Огнот на летот. Жарот на бестелесноста. Огнот на полноумноста.
Хермес. Буда. Зигмунд Фројд. Тие имиња за мене значеа нешто и ништо.
Сакав да бидам лишена од значења и од очекувања.
Веднаш ми ја отворија вратата. Внатре, лицата на луѓето не се разликуваа од нивните контури и сенки. Околу шанкот, целосно импровизиран во дневниот салон, се вртеа најнесигурните во себе, оние кои обично имаа високи позиции во француското општество, седеа на скапи кожени фотелји и одлучуваа безмилосно и свирепо за туѓи животи, тие, токму тие, сега и тука се тетеравеа со дланките по џебовите и се шуткаа како обезглавени поданици, барајќи лесна дрога, лесен секс, лесен залог, лесен изговор, лесна дрога колку да се каже дека консумирале нешто. Нарачуваа секакви коктели. Пиеја како тинејџери. Не знаеја за себеси. Не се знаеја себеси. Губеа секаква слика и поим за себеси.
Веднаш ја здогледав Карен. Со неа беа и Кзавиер, Себастијан, Нели. Пиевме коктел со дива орхидеја, со апсинт, рибизли и сок од малини. Потоа џин со цеден лајм, бибер и босилек. Потоа џин со ѓумбир, сок од краставица, ливчиња босилек и белка од јајце. Околу мојата половина сетив нечии раце. Јас сум Адријан, издавач сум. Тој беше најмладиот брат од тројцата уметници. Најстариот беше режисер, средниот пијанист. Но јас не сакав совршени мажи. Не сакав чисти лица и беспрекорни тела. Сакав тела врежани со безгранична плот. Лукаво се измолкнав и заминав во другата просторија. На каучот седеше жена со ширум раширени нозе и се бакнуваше со еден постар црномурен маж. Тој длабоко со дланката навлегуваше во нејзината вагина. Излегов од тој круг зашто таму не бев во центарот на мојата потреба. Веднаш до таа соба имаше претсобје и таму беше возбудливо зашто таму се наоѓаа оние што знаеја што сакаат и што бараат. Не беа љубопитни. Тие беа во кругот на одлучноста. Ме погледнаа неговите црни очи и веднаш го сетив неговиот дебел јазик длабоко во моето грло. До бедрата ми го залепи својот цврст стегнат пенис што провираше со сите свои облини преку неговите црни панталони. Имаше бела кошула, златен синџир, исончано тело. Немаше влакна. Личеше на Италијанец, Шпанец, Либанец. Имаше арапски останки, а европски стил. Ги откопча панталоните и додека со шаката цврсто ме стискаше околу вратот мигум ми го начука низ разрезот на мојот виолетов свилен фустан. Околу нас луѓето се ѕвереа како гладни хиени. Не беа научени на оргазам. Оргазмот беше привилегија на малкумина. Често европската култура на телото се меша со лесен секс, со куси авантури, безначајни телесни размени, а многу ретко со длабоки исконски оргазми. Мојот ’рбет се виткаше како змеј додека од устата испуштав пламени јазици. Оргазмот ми се исфрли како змија од утробата и прсна во неговото уво. Беше задоволен и бликаше со своите немилосрдни мускули. До нас имаше уште еден повозрасен пар. Жената имаше подврски и син свилен фустан, а мажот носеше костум и кравата. Ѕирнав несигурно кон импровизираниот шанк за да проверам дали ме виделе Карен и Нели. Мажот и жената што водеа љубов до нас веќе беа заминати во некои други соби. Јас не забележав ништо и никого. Оргазмот е мала смрт. La petite mort. Нашите сетила згаснуваа. Не слушав. Не гледав. Не мирисав. Само вресок. Само грч. Го повлеков работ од фустанот врз бедрата и си го покрив полот. Бев исполнета. Секако и во секоја смисла. По моите нозе се слеваше сперма.
Кога се вратив кај Карен, веднаш дотрча Адријан, сакајќи да ме запознае со ќерката на Ширак, Шарлен. Знаеш дека не сакам да знаат каде работам, затоа претстави ме како писателка. Мило ми е, Алма, Адријан ми е издавач. Во Париз имаше толку многу писатели и поети што воопшто не ќе ѝ беше сомнително ако ѝ кажев дека пишувам ремек-дела. Моите пријатели се забавуваа и се чинеше како воопшто да не виделе што се случи со мене и со црномурниот маж со бела кошула. Него веќе и го немаше. Го барав со погледот, но никаде ни трага од него. Ни глас. Ни сенка. Имав чувство како и никогаш да не се случил.
Која сум, што сакам, каде се водам себеси, зошто не можам да се размножам, зошто не оставам траги и коски од себеси, се измачував до несвесност со овие прашања. Не сакав да најдам одговор за нив. Ги оставав отворени да ѕунат како кимвали во мојата глава, да ројат како инсекти во моите поткожни ткива, да брмчат како пчели околу застоена чоколадна торта. Не се плашев ниту од болести. Имав немерлива доверба во своето тело и во својот имунитет. Се напив уште еден коктел со апсинт. Ми се допадна неговата боја која, и покрај темницата во тој стан од 200 квадратни метри, зрачеше со синило. Тонејќи во синилото, имав чувство како тула да беше паднала од мојата утроба, како камен да се беше стркалал по моите нозе. Бев олеснета. Кога сите луѓе секој ден би секретирале доволно ендорфин и серотонин, светов би бил мирно и ведро место за живеење, зашто сите би развивале емпатија и духовна великодушност, би се врзувале еден со друг, би доживувале бурни полови односи и би заборавале на сите површни тегоби ограничени во времето и просторот коишто не ги поседуваме, чиишто гости сме на неопределен и непознат рок. Но луѓето не сакаат мир. Не сакаат ведрина. Луѓето полесно се снаоѓаат во немир и во беспокој. Луѓето се плашат повеќе од својата светлина отколку од својата темнина. Од деца нѐ учат да поставуваме прашања на кои нема одговор, нѐ свикнуваат на мачење и на мачнина, нѐ водат кон измачување, кон себеизмачување, нѐ стројат во сложеност, обеспокоеност, немилосрдност, борба, натпревар, од мали нозе нѐ учат да трчаме уште пред да проодиме, да врескаме уште пред да прозбориме, да бидеме она што не сме, да бидеме како другарчето до нас, како синот на пријателката на мама, како братучетката на сосетката, како глумицата од телевизискиот екран, како тато што сакал да биде кога бил мал. Како никој, од мали нозе, нашите дланки се научени да ги заплеткуваат стварите, без да знаат да ги одврзат, и така се губиме, и така реалноста нѐ убива, и така животот нѐ победува уште пред да заврши, уште пред да нѐ окончи, и така, животот нѐ живее нас наместо ние да го живееме него.
Можеби одговорот го имаше Буда. Можеби Хермес. Можеби Фројд. Можеби затоа ги биравме тие лозинки и кодови за влез, затоа што немавме во себеси влез. Можеби затоа одевме на тие места со божествени имиња, зашто внатре во нас вирееше паднатиот човек. Можеби затоа ја носев марамата: за да не заборавам дека јас сепак можам да летам.
Јас сум Алма. Името ми значи хранител. Јас сум никој и ништо. Но јас содржам во себе соништа кои, иако никој не ми ги признава, се сепак мои. Јас сум странец на самата себе и се трудам да изградам соживот со тој странец. Му нудам различна храна и тој секојпат ме одбива. Му поставувам неочекувани прашања и тој ми дава очекувани тишини. Не му поставувам никакви прашања и тој ми дава неочекувани одговори. Живеам со тој странец сложно. Се имаме. Никогаш не сакав да бидам сопруга разочарана од баналноста на злото и евтината понесеност на лагата. Одбивав да бидам заробена во брачните должности и рутината, зашто за мене рутината е непријател на духовната свежина и на слободата да се наоѓа изненадување во секое нешто. Никогаш не сакав да бидам ништо конкретно или својствено или одредено од световниот тек и подреденост на нештата. Секогаш сакав да бегам, да се измолкнувам од стапицата на навиката, од канџите на потиштеноста, од едноличноста на досадата, од диктатурата на потребата. Да заминеш значи одново да почнеш, да се одвееш како ветер, значи можеби малку и да умреш, но сигурно и бездруго значи да почнеш одново да се раѓаш. Луѓето што бегаат од себеси во дивина, бегаат од своите диви мисли, им бараат сигурно засолниште на тие сурови и крволочни мисли чијашто единствена намера е да го задоволат умот. Никогаш не сум ги сакала луѓето робови на умот остар како срча, робови на скицата и шаблонот, луѓето кои никогаш не се испитуваат себеси, кои никогаш не се ставаат под знак прашање. Тие не умеат да подадат рака, тие умеат само да гребат, да брмчат, да се повлечат во подмолен молк, дури и кога ќе паднат и ќе се размачкаат ничкум, не си подаваат рака, дури и кога ги гребе самотијата во мракот на нивниот дом, тие не признаваат дека се осамени. А ноќе самотијата најтешко паѓа, тогаш таа каса како уличен пес, боли како отворена рана, гребе како кожна алергија, како егзема, ти зборува суво, непристрасно и каденцирано како судија, а ти не ја разбираш, не го разбираш тој вокабулар, тој јазичен ритам, и така бегаш кон избори што уште помалку ги разбираш, зашто мислиш дека самотијата е болест, или уште полошо, дека е симптом на болест што медицината уште не ја открила, дека е казниво кривично дело, и се обидуваш да ја удавиш, како да давиш сонце, невозможно, неизводливо, црно сонце, тоа те пече, таа те пече, тоа блеска, таа блеска: те ослепува. И затоа бегаш кон избори што можеби не сакаш да ги прифатиш, ама мораш зашто сите околу тебе веќе ги прифатиле, и соседите, и школските другари, и роднините, и партнерите зашто тие избори личат на здрава нормалност, а самотијата личи на болест. И така бегаш од себеси. Јас бегав од тие луѓе и се оддалечував во мојата самотија, додека тие се губеа себеси во вревата на празнословието и непознанието. Бегав од луѓето, од другите, од малодушните, од останатото, од туѓите погрешни избори, од туѓите мртви души, нашата коба.
Животот треба да се предизвика. Јас никогаш не бев способна да го живеам својот живот, туку да се провирам низ него како јагула и да се извлекувам секогаш кога животот ми ја наметнуваше должноста да загризам. Не можев. Го повикував, но тоа не беше животот што сакав да го живеам. Не сум Медеја. Не сум Електра. Не сум Антигона. Јас сум Персефона. Или можеби само една безизлезна кукавица во темницата на свеста. Никогаш не посегнав по длабоки познанија. Пловев површно над брановите задоволна што можев да се сокријам во двојниот живот, во вториот живот, подалеку од семејството, зашто сите семејства се тешки особено кога глумат совршеност. Се криев зад лицемерието на мојата европска култура. Затоа сакав да го набљудувам животот, зашто кога го набљудував, немав грижа на совеста за ништо. Немам ни одговорност. Не сакав да досегнам некој дел во себеси преку мажите, ги освестував, освестувајќи се себеси. Не ги доживував како мост. Низ годините изградив личност по моја мера и за мој вкус. Низ сите преобразби на телото се претворав секогаш во нешто друго, а секогаш исто, секогаш проклето и неповратно исто.
Жена сум. Компулсивно-опсесивна сум. Јазикот ми е побрз од мислата. Мислата ми е дива. Брзоплета сум, бесна и некогаш банална. Мојот гинеколог секогаш ми вели дека сум плодна и дека имам во секоја овулација по две јајце-клетки, дека лачам вишок на окситоцин и дека мојата вагина е секогаш влажна. Но јас на таа моја биолошка предиспозиција се спротивставував со пилулите за следниот ден. Норлево. Сега и поновата Ella One со опсег на делување и до петтиот ден. Немав грижа на совеста. Бев шуплива. Ја поднесував болеста на самотијата. Јас никогаш никаде не заминував ниту доаѓав. Моето време беше кружно и се вртев околу своето постоење како карусел, како песочен часовник секогаш си се враќав на старата себе и таму се обидував да ја извлечам срцевината од кората на мракот. Со забите на сегашноста сакав да го сузбијам кариесот на минатото. Престојував во една просторија одделена со матна светлина од туѓите животи. Јас ги живеев тие светла што час се палеа час се гаснеа во таа просторија. Престојував и јас во животот како Ирина и како Алба. Престојував на границите и во рамките на задушените гласови што во мене бараа живот. Молчев додека гледав како животот ми се провира низ сите страни, насекаде. Освен во мене.
Капеше вода. Се цедеше бистрата езерска вода. Одмерено и верно ја делкаше карпата под манастирот Свети Јован Канео отаде просторот и времето. Тука паѓаа суетите. Тука се полагаше празнотијата. Тука се постилаше вистината. Течеше животот во тивките затскриени предели, во некои заклучени заумни подрачја. Се разлеваше слободата во празнината. Стравот од слобода е страв од празнина. Ги препишувам сега и тука гласовите што извираат во мене и потем ги замолчувам. И дури и кога се гасат последните светла, престојувам во таа просторија во мене верна на мене далеку од светот. Сега секоја моја клетка се предава на овој хоризонт како да е последен час, како да ме повикува да се распрснам на честички светлосна заслепувачка прашина.
Секој ден треба да се бруси како драгоцен камен. Не е доволно да се нацрта само линија. Потребно е делкање брусење[N1] под притисок и со тегоба. Длабинско резбање на торзото. Итно сечење и отстранување на дивото месо од скулптурата на биологијата. Зашто ние во животот многупати се раѓаме и многупати умираме. Така, денот на раѓањето станува покорен и спокоен, заточен во својата сурова личотија, нем и гол како дрво во зима. Поинаку не може да се види неговото светло. Средбата со себеси не е работа на познание туку на сурово замижување пред светлината и потем болно прогледување. Нејзиното течение е неповратно. Никогаш повеќе не сме истите после таа средба. Ненадеен блик на светлина нѐ треснува наземи и се просветлуваме.
natashasardzoska 